10 Οκτ 19 Σύνδρομο Επαγγελματικής Εξουθένωσης – ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ ΚΟΥΒΑΤΣΟΥ

 Το Σύνδρομο Επαγγελματικής Εξουθένωσης

(Σύνδρομο Burnout)

Της Α/Β΄(ΥΓ-Ψυχολόγου)

ΚΟΥΒΑΤΣΟΥ Ζωής (Διδάκτορας Ψυχολογίας, Ph.D.)

ΓΕ.Π.Α.Δ. Νοτίου Αιγαίου

Ο όρος «Σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης» (σύνδρομο Burnout) εκφράζει την ψυχοσωματική καταπόνηση του εργαζόμενου κατά την προσπάθεια προσαρμογής του στις καθημερινές επαγγελματικές δραστηριότητες. Είναι ένα ψυχοσωματικό σύνδρομο που χαρακτηρίζεται από συναισθηματική εξάντληση, αισθήματα αποπροσωποποίησης, όπου ο εργαζόμενος αρχίζει να υιοθετεί στάσεις και συμπεριφορές που τον απομονώνουν συναισθηματικά, καθώς και από αισθήματα ανεπάρκειας στον εργασιακό τομέα (Maslach & Jackson, 1981). Το σύνδρομο αναπτύσσεται σταδιακά μετά τις πρώτες απογοητεύσεις και ματαιώσεις στον εργασιακό χώρο και έχει προταθεί πως ακολουθεί τέσσερα στάδια (Edelwick & Brodsky, 1980):

1) Το στάδιο του ιδεαλισμού- ενθουσιασμού: ο εργαζόμενος αφιερώνει πολύ χρόνο στην εργασία του, έχει υψηλές προσδοκίες και στόχους,  ενώ ταυτόχρονα επενδύει στις σχέσεις που αναπτύσσονται με τους συναδέλφους του.

2) Το στάδιο της αμφιβολίας: ο εργαζόμενος αντιλαμβάνεται ότι, παρά τις προσπάθειές του, η εργασία δεν ικανοποιεί τις ανάγκες και τις προσδοκίες του. Αρχίζει να αποστασιοποιείται και να εστιάζει περισσότερο στα προβλήματα, όπως οι χαμηλές οικονομικές απολαβές, το εργασιακό ωράριο κ.α., για τα οποία δεν νοιαζόταν στο παρελθόν.

3) Το στάδιο της ματαίωσης: ο εργαζόμενος απογοητεύεται για τις μάταιες προσπάθειες του και αμφισβητεί τις προσωπικές του ικανότητες.

4) Το στάδιο της απάθειας: ο εργαζόμενος αποφεύγει κάθε υπευθυνότητα και παραμελεί τα καθήκοντά του, ως απόρροια των χρόνιων ματαιώσεων που έχει βιώσει.

Η πιθανότητα ανάπτυξης του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης εξαρτάται από τη φύση της εργασίας, καθώς και από τα προσωπικά χαρακτηριστικά του εργαζόμενου (Martinussen, Richardsen, & Burke, 2007). Τα επαγγέλματα παροχής βοήθειας (δικαστικοί λειτουργοί, σωφρονιστικοί υπάλληλοι, εκπαιδευτικοί, αστυνομικοί,  ιατρικό, παραϊατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό κ.α.) φαίνεται πως πλήττονται σε μεγαλύτερο βαθμό, καθώς το προσωπικό καλείται να παρέχει υποστήριξη σε συναισθηματικά έντονες καταστάσεις. Πιο συγκεκριμένα, το επάγγελμα του αστυνομικού χαρακτηρίζεται από την έκθεση σε στρεσσογόνες καταστάσεις, όπως η ανταπόκριση σε κρίσιμα και επικίνδυνα περιστατικά (Andersen, Papazoglou, Koskelainen, & Nyman, 2015. Kunst, 2011). Ο υπερβολικός φόρτος εργασίας, το αίσθημα έλλειψης ελέγχου στη διαχείριση των περιστατικών, η ανεπαρκής ανατροφοδότηση για την ποιότητα της εργασίας αποτελούν ορισμένα πρόσθετα χαρακτηριστικά του εργασιακού πλαισίου που συνδέονται με την ανάπτυξη του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης στους αστυνομικούς. Παράλληλα, τα ατομικά χαρακτηριστικά που φαίνεται πως αυξάνουν την πιθανότητα να αναπτυχθεί το σύνδρομο περιλαμβάνουν τις μη ρεαλιστικές προσδοκίες από την επαγγελματική ζωή, την τελειομανία, τα χαμηλά επίπεδα ικανοποίησης από την προσωπική ζωή και την υιοθέτηση παθητικών στρατηγικών αντιμετώπισης των δυσκολιών (Maslach, Schaufeli, & Leiter, 2001. Mostert & Joubert, 2005).

Το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης εκδηλώνεται με ποικίλα συμπτώματα σε σωματικό, συναισθηματικό και συμπεριφορικό επίπεδο. Ορισμένα συμπτώματα που χαρακτηρίζουν την επαγγελματική εξουθένωση είναι η απώλεια των θετικών συναισθημάτων προς τους εξυπηρετούμενους, ο θυμός, το αίσθημα αποτυχίας και η χαμηλή αυτοπεποίθηση, ο κυνισμός και η καχυποψία, η στερεοτυπική εξυπηρέτηση, η δυσκολία προσέλευσης στον εργασιακό χώρο, οι συχνές απουσίες από την εργασία, η υπερβολική χρήση αλκοόλ, καφεΐνης, καπνού ή άλλων ουσιών ως μέσο ανακούφισης, καθώς και σωματικές ενοχλήσεις όπως το αίσθημα κόπωσης και εξάντλησης, οι γαστρεντερικές διαταραχές, οι πονοκέφαλοι και η αϋπνία. Σε κάθε περίπτωση, η ανάπτυξη του συνδρόμου συνδέεται με μια σειρά από αρνητικές συνέπειες για τον εργαζόμενο και τους οικείους του, καθώς τα προβλήματα μεταφέρονται στην οικογένειά του, αλλά και για τους χρήστες των υπηρεσιών εξαιτίας της χαμηλότερης ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών (Mostert & Joubert, 2005).

Γίνεται αντιληπτό ότι η πρόληψη και η αντιμετώπιση του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης είναι σημαντικό να πραγματοποιούνται τόσο σε ατομικό, όσο και σε διοικητικό-οργανωτικό επίπεδο. Σε διοικητικό-οργανωτικό επίπεδο, έχει βρεθεί ότι η ποιότητα του υλικοτεχνικού εξοπλισμού, η κατάλληλη εκπαίδευση, το επαρκές ανθρώπινο δυναμικό, η εποπτεία του προσωπικού και η παροχή τακτικής ανατροφοδότησης είναι ορισμένοι παράγοντες που μειώνουν το εργασιακό στρες και την επαγγελματική εξουθένωση (Mostert & Joubert, 2005. Schaufeli & Baker, 2004). Σε ατομικό επίπεδο, η έγκαιρη αναγνώριση των συμπτωμάτων και η αναζήτηση κατάλληλης υποστήριξης είναι πολύ σημαντικά βήματα.

Η συναισθηματική νοημοσύνη και η ψυχική ανθεκτικότητα αποτελούν δύο έννοιες που έχουν συνδεθεί με την πρόληψη της επαγγελματικής εξουθένωσης (Inzunza, 2015. Miller, 2008). Η συναισθηματική νοημοσύνη αναφέρεται στην ικανότητα του ατόμου να αναγνωρίζει, να κατανοεί και να ρυθμίζει τις συναισθηματικές αντιδράσεις του εαυτού του, να κατανοεί τα συναισθήματα των άλλων και να μπορεί να χρησιμοποιεί τις πληροφορίες που απορρέουν από αυτά (Mayer, Salovey, & Caruso, 2000). Οι εργαζόμενοι με χαμηλή συναισθηματική νοημοσύνη έχει βρεθεί πως παρουσιάζουν μεγαλύτερη επαγγελματική εξουθένωση, περισσότερα συμπτώματα σωματικής και ψυχικής νόσου, σε σχέση με τους εργαζόμενους με υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη (Gerits, Derksen, Verbruggen, & Katzko, 2005. Nikolaou & Tsaousis, 2002). Από την άλλη πλευρά, oι εργαζόμενοι με υψηλά επίπεδα συναισθηματικής νοημοσύνης παρουσιάζουν καλύτερα επίπεδα διαχείρισης του άγχους και αναπτύσσουν σε μικρότερο ποσοστό το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης (Nikolaou & Tsaousis, 2002).

Η έννοια της ψυχικής ανθεκτικότητας αναφέρεται στη  διαδικασία της ομαλής προσαρμογής ενός ατόμου στις τραυματικές εμπειρίες και γενικότερα στις αντιξοότητες, τις απειλές και τα τραυματικά γεγονότα που αντιμετωπίζει στη διάρκεια της ζωής του (American Psychological Association, 2016. Horn, Charney, & Feder, 2016). Η ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας έχει συνδεθεί με τη μείωση του άγχους και την καλύτερη σωματική και ψυχική υγεία των ατόμων σε ποικίλα εργασιακά πλαίσια (για επισκόπηση, βλ. Robertson, Cooper, Sarkar, & Curran, 2015), ανάμεσά τους και οι αστυνομικοί (Andersen, et al., 2015. Manzella & Papazoglou, 2014. Shochet, et al., 2011). Συνεπώς, η εφαρμογή κατάλληλων ψυχοεκπαιδευτικών προγραμμάτων σε σκοπό την ενίσχυση της συναισθηματικής νοημοσύνης και της ψυχικής ανθεκτικότητας αποτελεί ένα ιδιαιτέρως ωφέλιμο βήμα για την πρόληψη και αντιμετώπιση της επαγγελματικής εξουθένωσης (για επισκόπηση, βλ. Bagnall, Jones, Akter, & Woodall, 2016. Papazoglou & Tuttle, 2018).

Μέσω της συμμετοχής σε κατάλληλα ψυχοεκπαιδευτικά προγράμματα, τα οποία μπορούν να πραγματοποιηθούν σε ομαδικό ή/και σε ατομικό επίπεδο, οι εργαζόμενοι εκπαιδεύονται στη διαχείριση των αρνητικών συναισθημάτων (άγχος, θυμός, απογοήτευση κ.α.), μαθαίνουν πώς να αναγνωρίζουν τις δυσλειτουργικές συμπεριφορές τους και να υιοθετούν υγιείς στρατηγικές αντιμετώπισης των δυσκολιών, βελτιώνουν τις δεξιότητες επικοινωνίας με τους συναδέρφους τους, εκπαιδεύονται στη διεκδικητική συμπεριφορά και, γενικότερα, υιοθετούν ένα πιο λειτουργικό τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς. Η καλλιέργεια των ανωτέρω δεξιοτήτων αποτελεί μια σημαντική ασπίδα προστασίας ενάντια στην επαγγελματική εξουθένωση, προάγει το αίσθημα ευεξίας που βιώνουν οι εργαζόμενοι, την εργασιακή ικανοποίηση, την ανάπτυξη ομαδικού πνεύματος στον εργασιακό χώρο και συμβάλλει στην αύξηση της παραγωγικότητας. Επομένως, γίνεται εμφανής τόσο η χρησιμότητα της εφαρμογής των κατάλληλων ψυχοεκπαιδευτικών προγραμμάτων, όσο και η αναγκαιότητα συνδυασμού των απαραίτητων ατομικών-προσωπικών και διοικητικών-οργανωτικών ενεργειών προκειμένου να επιτευχθεί μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για την πρόληψη και την αντιμετώπιση του συνδρόμου της επαγγελματικής εξουθένωσης στο αστυνομικό προσωπικό.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

American Psychological Association (APA). (2016). The road to resilience.

Ανακτήθηκε από http://www.apa.org/helpcenter/road-resilience.aspx

Andersen, J., Papazoglou, K., Nyman, M., Koskelainen, M., & Gustafsberg, H. (2015). Fostering resilience among police. Journal of Law Enforcement, 5(1).

Bagnall, A., Jones, R., Akter, H., & Woodall, J. (2016). Interventions to prevent burnout in high risk individuals: evidence review. Project Report. Public Health England.

Edelwick, J., & Brodsky, A. (1980). Burnout Stages of Disillusionment in the Helping Professions, Human Science Press, New York.

Gerits, L., Derksen, J., Verbruggen, A., & Katzko, M. (2005). Emotional Intelligence Profiles of Nurses Caring for People with Severe Behaviour Problems. Personality and Individual Differences, 38, 33-43.

Horn, S., Charney, D., & Feder, A. (2016). Understanding resilience: New approaches for preventing and treating PTSD. Experimental Neurology, 284, 119-132.

Inzunza, M. (2015). Empathy from a police work perspective. Journal of Scandinavian studies in criminology and crime prevention, 16(1), 66-75.

Kunst, M. (2011). Working in prisons: A critical review of stress in the occupation of correctional officers. In J. Langan-Fox and C.L. Cooper (Eds.), Handbook of Stress in the Occupations (241-283), Cheltenham: Edward Elgar Publishing.

Manzella, C., & Papazoglou, K. (2014). Training police trainees about ways to manage trauma and loss. International Journal of Mental Health Promotion, 16(2), 103-116.

Martinussen, M., Richardsen, A., & Burke, R. (2007). Job demands, job resources, and burnout among police officers. Journal of Criminal Justice, 35, 239–249.

Maslach, C. & Jackson, S. (1981). The measurement of experienced burnout. Journal of occupational behavior (2), 99-131.

Maslach, C., Schaufeli, W., & Leiter, M. (2001). Job burnout. Annual Review of Psychology, 52, 397−422.

Mayer, J., Salovey, P., & Caruso, D. (2000). Models of emotional intelligence. In R. J.Sternberg (Ed.), Handbook of intelligence (pp. 396-420). Cambridge, UK: Cambridge University Press.

Miller, L. (2008). Stress and resilience in law enforcement training and practice. International journal of emergency mental health, 10(2), 109–124.

Mostert, K. & Joubert, A. (2005). Job stress, burnout and coping strategies in the south African police service. South African Journal of Economic and Management Sciences, 8(1), 39- 53.

Nikolaou, I., & Tsaousis, I. (2002). Emotional intelligence in the workplace: Exploring its effects on occupational stress and organisational commitment. The International Journal of Organizational Analysis, 10, 327–342.

Papazoglou, K., & Tuttle, P. (2018). Fighting Police Trauma: Practical Approaches to Addressing Psychological Needs of Officers. Sage Open – Journal of Police Emergency Response, 8(3), 1-8.

Robertson, I., Cooper, C., Sarkar, M., & Curran, T. (2015). Resilience training in the workplace from 2003 to 2014: A systematic review. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 88(3), 533-562.

Schaufeli, W., & Bakker, A. (2004). Job demands, job resources, and their relationship with burnout and engagement: A multi-sample study. Journal of Organizational Behavior, 25, 293-437.

Shochet,  I., Shakespeare-Finch,  J.,Craing, C., Roos, C., Wurfl, A., Hoge, R.,…Brough, P. (2011). The Development and Implementation of the Promoting Resilient Officers (PRO) Program. Traumatology, 17(4), 43-51.